რა მნიშვნელობა აქვს გმირთა მოედანს თბილისის ურბანულ და ისტორიულ რუკაზე?

თბილისის ერთ-ერთი მთავარი სატრანსპორტო და ურბანული კვანძი — გმირთა მოედანი — მდებარეობს მთაწმინდისა და საბურთალოს რაიონების გასაყარზე, ვერის ხეობაში. ეს ტერიტორია აკავშირებს ერთმანეთთან თამარ მეფის გამზირს, კონსტანტინე გამსახურდიას გამზირს, ვარაზისხევსა და მერაბ კოსტავას ქუჩას. თუმცა დღეს რაც გმირთა მოედანია, თავის დროზე ცნობილ „საბჭოთა კავშირის გმირთა მოედანს“ წარმოადგენდა — და ისიც თავის მხრივ, ჯერ კიდევ ვერის ბაღების მახლობლად არსებული ქალაქის პერიფერია იყო.

1935 წლის 23 დეკემბერს, თბილისის საბჭოს გადაწყვეტილებით, ახალად წარმოქმნილ მოედანს ზოოპარკის მიმდებარედ — სადაც სანაპიროს ახალი გზა, ჩელიუსკინელების (დღევანდელი თამარ მეფის) ქუჩა და ვარაზისხევის ქუჩა იკვეთებოდა — მიენიჭა სახელი: საბჭოთა კავშირის გმირთა მოედანი. სახელწოდება მიეძღვნა 1934 წელს საბჭოთა კავშირის გმირის წოდებით დაჯილდოებულ მფრინავებს, რომლებმაც „ჩელიუსკინის“ გემის ეკიპაჟი პოლარულ ზონაში სიკვდილს გადაარჩინეს.

მოედანი სწორედ იმ ადგილზეა გაშენებული, სადაც საუკუნეების განმავლობაში განლაგებული იყო ვერის ბაღები — ქალაქის პერიფერიული, გამწვანებული დასასვენებელი ზონა. აქ იყო XVII საუკუნის აგურით ნაშენი ძველი ხიდიც, რომლის ფრაგმენტებიც დღემდე შემორჩენილია.

მე-19 საუკუნის ბოლოს გმირთა მოედნის ტერიტორია უკვე ქალაქის საზღვარს წარმოადგენდა — აქ სრულდებოდა თბილისი და იწყებოდა საქართველოს სამხედრო გზა. ეს ადგილი თბილისელებისთვის ცნობილი იყო, როგორც საბოღლავე და სამხიარულო სივრცე. მოქმედებდა მრავალი პატარა სამიკიტნო და სასადილო — სახასიათო სახელებით: „ფანტაზია“, „ედემი“, „რასსვეტი“, „ნუ უეზჟაი, გოლუბჩიკ მოი“.

მოედანი თანდათან გადაიქცა თბილისის ერთ-ერთ ყველაზე დატვირთულ სატრანსპორტო კვანძად.

1935 წელს, მოედნის ჩრდილო-აღმოსავლეთით არსებული კლდოვანი ბორცვი გაიჭრა, რის შედეგადაც შეიქმნა ჩელიუსკინელების ქუჩა (დღევანდელი თამარ მეფის გამზირი) და აიგო თამარ მეფის ხიდი.

1957 წელს, მოედნის სამხრეთ ნაწილში ფორმალურად გაჩნდა ვარაზისხევის ქუჩა, კიდევ ერთი მძლავრი სატრანსპორტო ღერძი, რომელიც გმირთა მოედანს აკავშირებს მტკვრის მარცხენა სანაპიროსთან, დავით აღმაშენებლის გამზირთან და ვაგზლის მოედანთან.

გმირთა მოედნის მიმდებარედ 1927 წელს დაარსდა თბილისის ზოოპარკი, რომელიც ქალაქის მნიშვნელოვანი დასასვენებელი სივრცე იყო.

მოედნის ერთ-ერთ მთავარ არქიტექტურულ დეტალს წარმოადგენს 11-სართულიანი საცხოვრებელი სახლის კოშკურა (1939, არქ. მ. კალაშნიკოვი), ხოლო კლდეზე აღმართულია თბილისის ცირკის შენობა (1942, არქიტექტორები ნ. ნეპრინცევი, ს. სატუნცი, ვ. ურუშაძე) — ერთ-ერთი ყველაზე გამორჩეული და სიმბოლური ნაგებობა საბჭოთა თბილისიდან.

1970-იან წლებში მოედნის რეკონსტრუქციის შედეგად გაჩნდა მიწისქვეშა სატრანსპორტო გვირაბი და ქვეითთა გადასასვლელი — ამით მნიშვნელოვნად შემსუბუქდა ტრანსპორტის მოძრაობა და მოედნის დატვირთვა. პროექტი არქიტექტორ კ. ნახუცრიშვილს ეკუთვნის.

2003 წლის 27 სექტემბერს, მოედანზე გაიხსნა საქართველოს ერთიანობისათვის ბრძოლაში დაღუპულ გმირთა მემორიალი — ქანდაკება „ამაღლება“ (მოქანდაკე გია შხვაცაბაია), რომელიც გახდა ეროვნული პატივისცემისა და მეხსიერების სიმბოლო.

დღეს გმირთა მოედანი კვლავ რჩება თბილისური მოძრაობის ერთ-ერთ ეპიცენტრად. მას ყოველდღიურად კვეთს ათასობით ავტომობილი, საზოგადოებრივი ტრანსპორტი და ქვეითი. ეს მხოლოდ გეოგრაფიული კვანძი კი არა — ისტორიული ფენა-ფენა ქალაქის ერთ სივრცეში შერწყმის მაგალითია. ძველი სამიკიტნოები, ომის გმირების სახელზე დარქმეული სახელი, ცირკი, მიწისქვეშა გზაჯვარედინები და თანამედროვე სატრანსპორტო დინამიკა აქ ქმნის თბილისური იდენტობის ცოცხალ პანორამას.