ანჩისხატის ტაძარი — უძველესი ქრისტიანული ტაძარი თბილისში
თბილისის უძველესი ქრისტიანული ძეგლი — ანჩისხატის ტაძარი — ძველ ქალაქში, იოანე შავთელის ქუჩაზე მდებარეობს. იგი VI საუკუნით დათარიღებული სამნავიანი ბაზილიკაა და წარმოადგენს უძველეს საგალობლად შენარჩუნებულ ეკლესიურ ნაგებობას საქართველოს დედაქალაქში.
ტაძრის თავდაპირველი სახელწოდება იყო ღვთისმშობლის შობის ეკლესია, თუმცა 1664 წელს იგი „ანჩისხატის“ სახელით იქცა ცნობილი. სწორედ ამ წელს ანჩის მონასტრიდან (სამხრეთ საქართველო) აქ გადმოაბრძანეს მაცხოვრის ხელთუქმნელი ხატი — ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი და საკრალური ქრისტიანული რელიკვია საქართველოში. ხატი მოჭედილია XIII საუკუნის ცნობილი ოსტატის, ბექა ოპიზრის მიერ და დღეს საქართველოს ეროვნულ მუზეუმშია დაცული. სწორედ ამ ხატმა განაპირობა ტაძრის სახელის შეცვლაც.
ანჩისხატი საუკუნეების განმავლობაში იყო არა მხოლოდ სალოცავი ადგილი, არამედ სასულიერო, საგანმანათლებლო და კულტურული ცენტრი. შუა საუკუნეებში იგი მნიშვნელოვან როლს თამაშობდა ქართველი უფლისწულების აღზრდაში. XVII საუკუნეში, სამცხიდან ჩამოსული მღვდლის — პეტრე მოსხის — შთამომავლებმა დააარსეს ალექსი მესხიშვილების ცნობილი მწიგნობართა დინასტია, რომლის წარმომადგენლებიც აქტიურად იყვნენ ჩართული განათლებასა და ლიტერატურულ საქმიანობაში.
მნიშვნელოვანი იყო 1755 წელიც, როდესაც მეფე ერეკლე II-ის მხარდაჭერით ტაძართან დაარსდა საერო სკოლა და სასულიერო სემინარია. სემინარიაში სწავლების საგნები ფართო სპექტრს მოიცავდა — საღვთო სჯული, საეკლესიო ისტორია, გრამატიკა, პოეტიკა, რიტორიკა, ლოგიკა, ფიზიკა, ფილოსოფია, არითმეტიკა და ქართული ენა. ეს ყველაფერი მოწმობს, რომ ანჩისხათი თავის დროზე ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი საგანმანათლებლო კერა იყო.
ტაძარი არაერთხელ დაზიანდა და აღდგა. საუკუნეების მანძილზე იგი სხვადასხვა ისტორიულმა ეპოქამ გარდაქმნა და დღემდე არსებული სახით — ნაწილობრივ გადაკეთებული — მოღწეულია.
ანჩისხატის ეკლესია ტიპური სამნავიანი ბაზილიკაა. მისი გეგმა წაგრძელებულ სწორკუთხედს წარმოადგენს და შიგნით ორ წყვილ ბურჯზე დაყრდნობილი სამი ნავით იყოფა. შუა ნავი გვერდითა ნავებთან შედარებით ორჯერ ფართოა და მაღალი. აღმოსავლეთით მთავრდება ნახევარწრიული აფსიდით, რომლის ორივე მხარეს პასტოფორიუმებია განლაგებული (სასულიერო მსახურებისთვის განკუთვნილი მცირე სათავსები).
ტაძრის საძირკველი ნაგებია თლილი ტუფის ქვით, თუმცა ზედა ნაწილი და შიდა ბოძები რესტავრაციის დროს აგურითაა შევსებული. შესასვლელები სამ მხარესაა — სამხრეთიდან, დასავლეთიდან და ჩრდილოეთიდან. თითოეული მათგანი არქიტრავულია, ხოლო ჩრდილოეთისა და დასავლეთის შესასვლელებს ნალისებრი მოხაზულობის ღია ლუნეტები ამშვენებს.
ასევე ნალისებრი ფორმით სრულდება აღმოსავლეთ ფასადის სამი და დასავლეთის ყველა სარკმელი. სამწუხაროდ, ტაძრის თავდაპირველი დეკორატიული დეტალების ნაწილი გვიანდელმა რესტავრაციამ მნიშვნელოვნად შეცვალა, თუმცა ზოგან მაინც იკითხება ძველი ორნამენტის სტილური ელემენტები.
განსაკუთრებული ყურადღების ღირსია დასავლეთ ფასადზე ჩასმული ძლიერ დაზიანებული რელიეფი „ჯვრის ამაღლების“ სცენით, სადაც გამოსახულია ბოლნური ჯვარი და ანგელოზის ფიგურა. ამავე რელიეფზე აღმოჩენილია ასომთავრული წარწერა: „უფალო, მეფესა დაჩის შეეწიე“ — რაც, სავარაუდოდ, ტაძრის აღმშენებელზე ან შემკობელზე მიუთითებს.
ტაძრის შიგნით, აფსიდის კედელზე, ნაწილობრივ შემორჩენილია XVII საუკუნის ფრესკების ნაშთი. მათი ფერთა პალიტრა და სტილისტიკა ქართულ კედლის მხატვრობაში იმ დროისთვის დამახასიათებელ მიმდინარეობებს ასახავს.
დღეს ანჩისხატი თბილისის ერთ-ერთი გამორჩეული კულტურული მემკვიდრეობაა. იგი არ არის მხოლოდ ძეგლი წარსულისა — იგი ცოცხალი კვანძია თბილისის ისტორიულ ქსოვილში. მის გარშემო გაშლილი ძველი უბნები, ვიწრო ქუჩები და შენობები ასახავს იმ დროთა სულს, როდესაც თბილისი ჯერ კიდევ პატარა სამეფო ქალაქი იყო და ანჩისხატი — მისი სულიერი ცენტრი.
ტაძარი დღემდე ფუნქციონირებს და ინარჩუნებს თავის სამოციქულო მისსას, რაც მას განსაკუთრებულად ღირებულს ხდის როგორც კულტურული, ისე სულიერი თვალსაზრისით.
