კალა – გალავნის შიგნით დარჩენილი ისტორია

თბილისის უძველესი, გალავნით შემოსაზღვრული ნაწილი, რომელსაც „კალა“ ეწოდებოდა, ჩამოყალიბდა წავკისწყლის მარცხენა ნაპირზე, ნარიყალას ქვემოთ მდებარე ტერიტორიაზე. ისტორიული წყაროები, მათ შორის მატიანე, აღნიშნავენ, რომ პიტიახში მოვიდა „ტფილისად და კალა – ციხედ“. ეს საწყისი სახელწოდება მოგვიანებით გავრცელდა მთელი იმ ტერიტორიის აღსანიშნავად, რომელიც თბილისის ქვის გალავნით იყო შემოზღუდული და ქალაქის მთავარ ნაწილად ჩამოყალიბდა.

გალავანი სამხრეთ-აღმოსავლეთით მიუყვებოდა მაშინდელ წავკისწყალს — მდინარის იმ მონაკვეთს, რომელიც დღეს მილებში მიედინება — და რთული ფორტიფიკაციული სისტემის მეშვეობით უერთდებოდა ნარიყალას ბასტიონებს. ციხესიმაგრიდან გალავანი სალალაკის ქედს მიუყვებოდა აღმოსავლეთისაკენ, შემდეგ კი შაჰ-ტახტის მიდამოებში მკვეთრად უხვევდა ჩრდილოეთისკენ და საფეხურებად ეშვებოდა ფერდობებზე. სწორედ ამ ხაზზე მდებარეობდა დღევანდელი დადიანისა და პუშკინის ქუჩების მონაკვეთიც. აქედან გალავანი კვლავ ცვლიდა მიმართულებას და მტკვრისკენ ეშვებოდა. ბარათაშვილის ქუჩის გაფართოებისას, სწორედ ამ მონაკვეთზე, აღმოჩნდა გალავნის ნაშთები, რაც ადასტურებს მის ოდესღაც ძლიერ და სტრატეგიულ მნიშვნელობას.

ქალაქის ჩრდილოეთ და დასავლეთ გალავნის გადაკვეთაზე იყო განლაგებული ერთ-ერთი მთავარი შესასვლელი – დიღმის კარიბჭე, რომელიც თანამედროვე ვერცხლის ქუჩის დასაწყისთან მდებარეობდა. ვახუშტი ბაგრატიონის მიერ შედგენილ 1735 წლის თბილისის გეგმაზე აღნიშნულია ორი კარიბჭე: „მეიდნის კარი ხიდით“ და „ქვემო კარი ხიდით“. თუმცა შემდგომ გეგმებზე მხოლოდ ერთი მათგანი, „მუხრანის კარი“, გვხვდება, რაც იმაზე მიუთითებს, რომ „ქვემო კარი“ ფორტიფიკაციის შეკეთებისას დაანგრიეს.

თბილისს სხვა კარიბჭეებიც იცავდა: დასავლეთით მდებარეობდა კოჯრის კარი, რომელიც სავარაუდოდ, იქ იყო განლაგებული, სადაც დღეს ლესელიძის ქუჩა უერთდება ძველ ქალაქს. სამხრეთით — განჯის კარი, ნარიყალას ძირში, ხოლო აღმოსავლეთიდან — აბანოების კარი, რომელიც პირდაპირ უერთდებოდა კალას. ასე რომ, ქალაქში შესვლა შეიძლებოდა რამდენიმე მიმართულებით: სამხრეთიდან, აღმოსავლეთიდან, დასავლეთიდან, ჩრდილო-დასავლეთიდან და ჩრდილოეთიდან.

თბილისის ფეოდალური ხანის ქალაქთმშენებლობის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი წყარო არის ვახუშტი ბაგრატიონის მიერ შედგენილი გეგმა. მართალია, იგი ზუსტად არ ასახავს ქუჩების დეტალურ ქსელს, თუმცა გამოყოფს რამდენიმე ძირითად მოედანს და ქუჩას, რაც მიანიშნებს ქალაქის ფუნქციურ სტრუქტურაზე. განსაკუთრებით აღსანიშნავია ორი მოედანი: ციხის ანუ თათრის მოედანი და ბატონის ანუ მეფის მოედანი. ბატონის მოედნის მნიშვნელობა გაიზარდა მაშინ, როცა მეფე როსტომმა იქ ახლად აშენებულ სასახლეში გადმოიტანა თავისი რეზიდენცია.

ქალაქის ძირითადი მაგისტრალები მკაფიოდ ჩანს მე-18 საუკუნის ბოლოს და 1800 წელს შედგენილ გეგმებზე. ერთ-ერთი მთავარი გზა იწყებოდა დიღმის კარიბჭესთან, გადიოდა დღევანდელი ვერცხლის ქუჩის გასწვრივ, აგრძელებდა სიონის ქუჩით და მიედინებოდა თათრის, ანუ დღევანდელი მეფე ვახტანგ გორგასლის მოედნისკენ. მეორე მნიშვნელოვანი გზა კოჯრის კართან იწყებოდა და დღევანდელი ლესელიძის ქუჩის ხაზით მიემართებოდა ვერცხლის ქუჩამდე. ეს გზა კალას ორ უბანს — ზემო და ქვემო უბნებს — ჰყოფდა და მას „შუაბაზარი“ ეწოდებოდა. ზემო და ქვემო უბნების სახელწოდება რელიეფს კი არა, არამედ მტკვრის დინების მიმართულებით მათი განლაგების პრინციპს ეფუძნებოდა.

ზემო უბანი იყო კალას ადმინისტრაციული, კულტურული და რელიგიური ცენტრი. აქ მდებარეობდა მეფის სასახლის კომპლექსი, ქარვასლები (მეფის, თბილელის, მელიქის), ქართული ეკლესიები — სიონის ტაძარი, ანჩისხატი, ნათლისმცემელი, კვირაცხოველი, ქრისტეშობის და სხვა. ასევე, ამ უბანში იყო კათალიკოსის რეზიდენცია, თავადების — მუხრანბატონის, ქსნის ერისთავის, ციციშვილის, ორბელიანების, ამილახვრის — სახლები. მოსახლეობის დიდი ნაწილი ქართველები იყვნენ. მხოლოდ XVIII საუკუნის დასაწყისში აშენდა ზემო უბანში სომხური ეკლესია — სურბ ნშანი.

ქვემო უბანი ეთნიკურად უფრო მრავალფეროვანი იყო. აქ, ქართველებთან ერთად, სახლობდნენ სომხები, მუსლიმანები და კათოლიკეები. ამ უბანში მრავლად იყო ეკლესიები, მეჩეთები და კათოლიკური ტაძარი, რომელიც „ფრანგთა საყდრად“ იწოდებოდა. შესაბამისად, ქუჩასაც „ფრანგთა ქუჩა“ ეწოდა (დღეს — პირველი მაისის ქუჩა).

ზემო და ქვემო უბნები, თავის მხრივ, მრავალი მცირე უბნად იყოფოდა. მათი სახელწოდება ხშირად ასახავდა მოსახლეობის ეთნიკურ შემადგენლობას („ქართველთა უბანი“, „მოგვთა უბანი“, „ურიათა უბანი“), მოსახლეობის საქმიანობას („მჭედლის უბანი“, „სამღებროს უბანი“, „სარიმაჯის უბანი“), ან უბანში არსებული გამორჩეული ნაგებობების სახელებს („ანჩისხატის უბანი“, „ნორაშენის უბანი“, „ციხის კარის უბანი“). ზოგჯერ უბნები იმ ადამიანების გვარების მიხედვით იწოდებოდა, ვინც იქ ცხოვრობდა („ცოცხალაანთ უბანი“, „ფირყულაანთ უბანი“, „ყორღანაანთ უბანი“, „ორბელიანის უბანი“).

1795 წელს აღა-მაჰმად-ხანის შემოსევამ განსაკუთრებული დარტყმა სწორედ კალას მიაყენა — მისი დიდი ნაწილი დაანგრია და გადაწვა. ამის შედეგად განადგურდა მრავალი საცხოვრებელი სახლი და მემორიალური ნაგებობა. მიუხედავად ამისა, საკულტო ნაგებობათა ნაწილი გადარჩა, ხოლო საცხოვრებელი სტრუქტურა დიდწილად ხელახლა განაშენიანდა მე-19 საუკუნის განმავლობაში. საინტერესოა, რომ ბევრი სახლის სარდაფი დღემდე ინახავს ძველ საძირკვლებზე აშენების კვალს, რაც იმაზე მეტყველებს, რომ XIX საუკუნის განახლება ნაწილობრივ მაინც აგრძელებდა წინამორბედი ქალაქის კონტურებს.