რა უნდა იცოდეთ ლომისაზე?

მცხეთა–მთიანეთის მხარეში, დუშეთის მუნიციპალიტეტში, ისტორიული მთიულეთის ზეგანზე, მდინარეების ქსნისა და არგვის წყალგამყოფ ქედზე, სოფელ ქვემო მლეთიდან 6 კილომეტრით სამხრეთით, მაღალ მთაზე დგას უძველესი სიწმინდე - ლომისას წმინდა გიორგის სახელობის სალოცავი. ის საუკუნეების განმავლობაში იყო არა მხოლოდ რელიგიური ცენტრი, არამედ მთიულეთის საზოგადოებრივ-პოლიტიკური ცხოვრების შუაგული.

ლომისის ეკლესია IX-X საუკუნეებით თარიღდება და წარმოადგენს ქართული ხუროთმოძღვრების თვალსაჩინო ნიმუშს. კომპლექსი მოიცავს ეკლესიას, სამრეკლოსა და აკლდამებს. მთავარი ტაძარი მარტივი, სამეკლესიიანი ბაზილიკაა (14.5 x 7.8 მ), ნატეხი ქვით ნაგები. შიგნით კამარა საბჯენ თაღებს ეყრდნობა, კედლებში კი დეკორატიული ნიშებია ჩასმული. ტაძრის ირგვლივ დღემდე შემორჩენილია სხვადასხვა დანიშნულების ნაგებობათა ნაშთები.

ეკლესიის სამხრეთით აღსანიშნავია გვიანდელი შუა საუკუნეების ორსართულიანი სამრეკლოს ნანგრევები, რომლის პირველი სართული დაბალი კამარით იყო გადახურული, მეორე სართული კი შედარებით ვიწრო ბურჯებზე იდგა. სამწუხაროდ, ჩვენი დროისთვის მხოლოდ ჩრდილოეთის მხარეა შემორჩენილი.

ლომისა წარმართული ღვთაება იყო მთიულეთში - მონადირე და მხედარი, რომელიც ხარის სახით იქნა წარმოდგენილი. ხარის რქები ხშირად ახალ მთვარეს მიუგავდა, რაც მის კავშირს მთვარის ღვთაებასთან მიანიშნებს. ქრისტიანობის გავრცელების შემდეგ ძველი ტაძრის ადგილზე წმინდა გიორგის სახელობის ეკლესია აშენდა და წარმართული სიმბოლოები წმინდანის ქრისტიანულ ხატში აისახა. სწორედ ამიტომ ლომისა მთიულეთის მაცხოვრებლების მთავარ სალოცავად იქცა - ადგილად, სადაც წყდებოდა მნიშვნელოვან სოციალურ, ეკონომიკურ და სამხედრო საკითხები.

ლომისობა - წმინდა გიორგის დღეობა - აღდგომის შემდეგ მეშვიდე ოთხშაბათს აღინიშნება. ამ დღეს მლეთაში იკრიბებიან მლოცველები მთელი აღმოსავლეთ საქართველოდან. ტრადიციულად, დეკანოზები გამოასვენებენ ტარზე დამაგრებულ ლომისის დროშას, რომლის ოთხ კუთხეზე ბურთის ფორმის სოლარული სიმბოლოებია, და სიმღერით მიაბრძანებენ სალოცავზე. იქ კი იმართება მსხვერპლშეწირვა და საყოველთაო ლოცვა.

ლომისას სალოცავი უამრავ ხალხურ თქმულებას უკავშირდება. ერთ-ერთი ყველაზე შთამბეჭდავი ლეგენდა XIII საუკუნეს მიეკუთვნება, როცა ხვარაზმელებმა ტყვედ წაასხეს 7000 ქართველი და თან გაიყოლეს გზოვანის წმინდა გიორგის სასწაულმოქმედი ხატი. თქმულების მიხედვით, ხატი სასწაულებრივად განთავისუფლდა, თეთრი ხარის რქაზე დაბრძანდა და მხოლოდ მას შემდეგ დაუბრუნდა სამშობლოს, რაც ტყვეები გაათავისუფლეს. ხარი გზად გაჩერებულა სხვადასხვა ადგილას, სადაც მოგვიანებით ნიშები აუგიათ. ხატი საბოლოოდ მლეთის მთაზე დაბრძანებულა — დღეს სწორედ აქ დგას ლომისის სალოცავი.

სხვა ლეგენდა სალოცავის რკინის კარს შეეხება. ერთხელ მეფის ჯარმა საკვების მოსამზადებლად სალოცავის კარის დაწვა გადაწყვიტა, რის გამოც ყველა დაბრმავდა. ლოცვით შეწყალების შემდეგ მეთაურმა პირობა დადო, ტაძარს რკინის კარს შემოვაბამო — და ასე აღდგა დღევანდელი კარი.

ტაძარში დღესაც ინახება მძიმე რკინის ჯაჭვი — სიმბოლო რწმენისა და აღთქმისა. მლოცველები, ვინც წმინდანის შემწეობას ევედრება, ჯაჭვს კისერზე იდებენ და ტაძარს სამგზის შემოუვლიან.

ლომისას სალოცავამდე მისასვლელი გზა იწყება სოფელ მლეთიდან, რომელიც მცხეთა–სტეფანწმინდა–ლარსის გზაზე მდებარეობს. მლეთიდან სალოცავამდე 6-კილომეტრიანი საფეხმავლო ბილიკი ადის მთისკენ. გზა საშუალო სირთულისაა და წელიწადის თბილ პერიოდში განსაკუთრებით პოპულარულია როგორც მლოცველებსა, ასევე ბუნებისა და კულტურის მოყვარულთათვის შორის.